Loạn sản là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa loạn sản

Loạn sản (dysplasia) là tình trạng thay đổi bất thường về hình thái, kiến trúc và tổ chức tế bào trong một mô, thường là biểu mô. Đây là một hiện tượng tiền ung thư, trong đó các tế bào có sự mất kiểm soát về biệt hóa và phân chia nhưng chưa xâm lấn qua màng đáy để trở thành ung thư biểu mô tại chỗ hoặc ung thư xâm lấn.

Đặc điểm chính của loạn sản bao gồm tăng mật độ tế bào, tăng tỷ lệ nhân/bào tương, bất thường về hình dạng nhân, tăng hoạt động phân bào và mất sự sắp xếp phân lớp bình thường của mô. Các tế bào loạn sản thường có nhân to, dị dạng, nhiễm sắc thô và phân bào bất thường. Những thay đổi này phản ánh sự rối loạn trong quá trình điều hòa tăng trưởng tế bào và có thể phục hồi nếu tác nhân gây loạn sản được loại bỏ.

Loạn sản không phải là một bệnh mà là một quá trình bệnh lý. Nó có thể ổn định, thoái triển hoặc tiến triển thành ung thư nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Do đó, nhận diện và phân loại chính xác loạn sản có vai trò quan trọng trong sàng lọc ung thư và lập kế hoạch điều trị.

Phân biệt loạn sản với tăng sản và ung thư

Loạn sản cần được phân biệt rõ ràng với tăng sản (hyperplasia) và ung thư (neoplasia) để tránh chẩn đoán sai và xử trí không phù hợp. Tăng sản là sự gia tăng số lượng tế bào trong mô nhưng vẫn duy trì kiến trúc mô học bình thường và không có đặc điểm bất thường của nhân hoặc phân bào. Trong khi đó, ung thư biểu hiện bằng sự mất kiểm soát hoàn toàn của sự tăng sinh và xâm lấn mô xung quanh.

Bảng so sánh dưới đây thể hiện sự khác biệt giữa ba quá trình:

Tiêu chí	Tăng sản	Loạn sản	Ung thư
Tăng số lượng tế bào	Có	Có	Có
Mất cấu trúc mô học	Không	Có một phần	Hoàn toàn
Thay đổi nhân/bào tương	Không	Có	Rất rõ rệt
Khả năng hồi phục	Cao	Trung bình	Không
Xâm lấn mô	Không	Không	Có

Trong thực hành lâm sàng, phân biệt chính xác giữa loạn sản và ung thư tại chỗ là rất quan trọng vì nó ảnh hưởng đến phác đồ điều trị. Các tổn thương loạn sản có thể được theo dõi và điều trị bảo tồn, trong khi ung thư cần can thiệp triệt để hơn.

Phân loại loạn sản

Loạn sản được phân loại theo hai tiêu chí chính: mức độ và vị trí giải phẫu. Về mức độ, người ta chia thành loạn sản nhẹ, trung bình và nặng, dựa trên tỷ lệ lớp biểu mô bị ảnh hưởng bởi tế bào bất thường. Phân loại này giúp ước lượng nguy cơ tiến triển thành ung thư và quyết định chiến lược điều trị phù hợp.

Phân loại mức độ loạn sản thường áp dụng cho các mô biểu mô như cổ tử cung, đường tiêu hóa, hoặc phế quản:

• Loạn sản nhẹ: Chỉ ảnh hưởng lớp đáy biểu mô (1/3 dưới)
• Loạn sản trung bình: Mở rộng lên 2/3 biểu mô
• Loạn sản nặng: Gần như toàn bộ chiều dày biểu mô, chưa xâm lấn

Theo hệ thống Bethesda, loạn sản cổ tử cung được phân loại thành:

• LSIL: Tổn thương nội biểu mô mức độ thấp, tương ứng loạn sản nhẹ
• HSIL: Tổn thương nội biểu mô mức độ cao, bao gồm loạn sản trung bình và nặng

Các vị trí thường gặp của loạn sản bao gồm:

• Biểu mô cổ tử cung (cervical dysplasia)
• Niêm mạc ruột già (colonic dysplasia)
• Biểu mô phế quản (bronchial dysplasia)
• Mô xương và sụn (skeletal dysplasia – thuộc nhóm bệnh di truyền)

Cơ chế bệnh sinh

Loạn sản hình thành do sự tích lũy các đột biến di truyền và rối loạn biểu hiện gene gây ảnh hưởng đến quá trình biệt hóa, kiểm soát chu kỳ tế bào và sửa chữa tổn thương DNA. Những yếu tố này làm cho tế bào mất khả năng trưởng thành bình thường và tiếp tục phân chia một cách bất thường.

Nguyên nhân gây loạn sản bao gồm:

• Virus: HPV (Human Papillomavirus) là nguyên nhân chính của loạn sản cổ tử cung
• Viêm mạn tính: viêm loét đại tràng làm tăng nguy cơ loạn sản ruột kết
• Chất gây đột biến: hóa chất công nghiệp, khói thuốc lá, tia UV
• Rối loạn miễn dịch: bệnh nhân suy giảm miễn dịch có nguy cơ cao

Một số gene thường bị ảnh hưởng trong quá trình loạn sản bao gồm:

• TP53: ức chế khối u, điều hòa apoptosis
• RB1: kiểm soát chu kỳ tế bào tại điểm G1/S
• CDKN2A: mã hóa p16 – liên quan đến sinh ung thư HPV

Do sự tương tác giữa di truyền và yếu tố môi trường, loạn sản được coi là kết quả của quá trình tiến hóa chọn lọc âm tính trong mô, tạo điều kiện thuận lợi cho sự hình thành ung thư nếu không được can thiệp sớm.

Vai trò của HPV trong loạn sản cổ tử cung

Loạn sản cổ tử cung là một trong những dạng loạn sản phổ biến và được nghiên cứu nhiều nhất. Tác nhân chính gây ra loạn sản cổ tử cung là nhiễm virus HPV (Human Papillomavirus), đặc biệt là các chủng nguy cơ cao như HPV-16 và HPV-18. Virus này xâm nhập vào biểu mô cổ tử cung, tích hợp vật liệu di truyền vào tế bào chủ và làm gián đoạn các cơ chế kiểm soát chu kỳ tế bào.

Các protein E6 và E7 của HPV có khả năng bất hoạt hai protein điều hòa quan trọng là p53 và Rb. E6 làm tăng phân hủy p53, trong khi E7 gắn với Rb và làm mất chức năng ức chế chu kỳ tế bào. Điều này dẫn đến tăng sinh không kiểm soát và làm xuất hiện các đặc điểm loạn sản.

Theo Viện Ung thư Quốc gia Hoa Kỳ (NCI), hơn 90% trường hợp loạn sản nặng và ung thư cổ tử cung có liên quan đến nhiễm HPV kéo dài. Điều này giải thích tại sao tiêm phòng HPV là một trong những chiến lược dự phòng hiệu quả nhất hiện nay.

Phát hiện và chẩn đoán

Phát hiện loạn sản thường dựa vào các chương trình tầm soát và các phương pháp xét nghiệm mô học. Ở cổ tử cung, xét nghiệm Pap smear được áp dụng rộng rãi để phát hiện các bất thường tế bào biểu mô. Nếu phát hiện tổn thương, bệnh nhân được chỉ định soi cổ tử cung và sinh thiết để xác định mức độ loạn sản.

Các phương pháp chẩn đoán chính bao gồm:

• Phết tế bào cổ tử cung (Pap test): Sàng lọc tổn thương tế bào
• HPV DNA test: Xác định sự hiện diện của chủng HPV nguy cơ cao
• Sinh thiết mô: Đánh giá mô học để phân loại loạn sản
• Hóa mô miễn dịch (IHC): Đánh dấu protein như p16, Ki-67 để phân biệt giữa loạn sản và phản ứng viêm

Đặc điểm mô học điển hình của loạn sản gồm: mất phân lớp tế bào, tăng mật độ nhân, nhân dị dạng, hiện tượng phân bào bất thường và sự hiện diện của tế bào chưa biệt hóa lan rộng lên lớp trên của biểu mô.

Nguy cơ tiến triển thành ung thư

Loạn sản không đồng nghĩa với ung thư nhưng là một giai đoạn trong chuỗi tiến triển ác tính. Đặc biệt, loạn sản trung bình và nặng có nguy cơ cao tiến triển thành ung thư tại chỗ (carcinoma in situ) và sau đó là ung thư xâm lấn nếu không được phát hiện và điều trị.

Quá trình tiến triển thường tuân theo trình tự sau: $Tế\ bào\ bình\ thường \rightarrow Loạn\ sản\ nhẹ \rightarrow Loạn\ sản\ trung\ bình \rightarrow Loạn\ sản\ nặng \rightarrow Carcinoma\ in\ situ \rightarrow Ung\ thư\ xâm\ lấn$

Yếu tố nguy cơ thúc đẩy quá trình chuyển dạng bao gồm:

• Nhiễm HPV dai dẳng (đặc biệt HPV-16, 18)
• Suy giảm miễn dịch
• Hút thuốc lá
• Không tham gia tầm soát định kỳ

Thời gian chuyển dạng từ loạn sản đến ung thư có thể kéo dài từ vài năm đến hơn một thập kỷ, tạo cơ hội cho phát hiện và điều trị sớm.

Chiến lược can thiệp và điều trị

Việc xử lý loạn sản phụ thuộc vào mức độ tổn thương và vị trí mô ảnh hưởng. Với loạn sản nhẹ, có thể chỉ cần theo dõi định kỳ vì nhiều trường hợp có thể tự thoái triển. Loạn sản trung bình đến nặng thường cần can thiệp y tế để ngăn chặn nguy cơ ung thư.

Các phương pháp điều trị phổ biến:

• Theo dõi: Với loạn sản nhẹ, xét nghiệm lại sau 6–12 tháng
• Đốt lạnh (Cryotherapy): Phá hủy tế bào bất thường bằng nitơ lỏng
• Phẫu thuật LEEP: Cắt bỏ mô tổn thương bằng vòng điện
• Khoét chóp cổ tử cung: Dành cho tổn thương nặng hoặc tái phát

Bên cạnh điều trị, phòng ngừa đóng vai trò then chốt. Các chiến lược hiệu quả bao gồm:

• Tiêm phòng HPV từ 9 đến 26 tuổi
• Quan hệ tình dục an toàn
• Không hút thuốc
• Tham gia chương trình tầm soát định kỳ

Ý nghĩa lâm sàng và dịch tễ

Loạn sản, đặc biệt là ở cổ tử cung, có giá trị lâm sàng rất lớn vì là dấu hiệu cảnh báo sớm cho ung thư. Việc phát hiện và xử lý kịp thời giúp ngăn chặn tiến triển ác tính và giảm gánh nặng y tế. Trong bối cảnh dịch tễ học toàn cầu, loạn sản cổ tử cung là một vấn đề sức khỏe cộng đồng, nhất là tại các nước thu nhập thấp và trung bình.

Theo thống kê của IARC/WHO, mỗi năm có khoảng 604.000 ca ung thư cổ tử cung mới và 342.000 ca tử vong, phần lớn liên quan đến loạn sản do HPV. Chương trình tiêm chủng và tầm soát sớm đã chứng minh hiệu quả giảm tỉ lệ mắc và tử vong đáng kể ở các quốc gia phát triển.

Tài liệu tham khảo

• National Cancer Institute. "HPV and Cancer." cancer.gov
• World Health Organization / IARC. "GLOBOCAN 2020: Cervical Cancer." iarc.fr
• American Society for Colposcopy and Cervical Pathology. "Bethesda System Terminology." asccp.org
• Hanahan D, Weinberg RA. "Hallmarks of Cancer." Cell, 2000 & 2011.
• NCCN Guidelines. "Cervical Cancer Screening." nccn.org